W latach 60. XX w. w Finlandii Wschodniej, szczególnie w Północnej Karelii, notowano największą na świecie umieralność na choroby sercowo-naczyniowe. Badania wykazywały jednocześnie u mieszkańców bardzo duże stężenia cholesterolu, co wiązało się z dużym spożyciem tłuszczów nasyconych, głównie z produktów mlecznych. Na skutek interpelacji grupy posłów z tego regionu fiński parlament uchwalił program prewencji pod nazwą North Karelia Project, który rozpoczął się w 1972 r. Jego celem była redukcja poziomu cholesterolu u mieszkańców Północnej Karelii poprzez zmniejszenie spożycia tłuszczów nasyconych i zwiększenie spożycia tłuszczów nienasyconych, a także redukcja ciśnienia tętniczego i palenia tytoniu. Szczególny nacisk położono na promocję zasad zdrowego odżywiania.

Efekty North Karelia Project

W latach 1972–2012 w Finlandii Wschodniej stężenie cholesterolu u mężczyzn zmniejszyło się średnio o 21% – z 6,77 do 5,44 mmol/l (261,9 vs 210,6 mg/dl), a u kobiet o 22% – z 6,69 do 5,30 mmol/l (258,9 vs 205,1 mg/dl). Spożycie tłuszczów nasyconych w okresie 1972–2007 zmniejszyło się z 20% ogółu energii do 12%, jednakże w latach 2007-2012 wzrosło do 14%.

W 1972 r. 90% tłuszczu do smarowania pieczywa stanowiło masło, a w roku 2012 było to mniej niż 10%. Zostało ono zastąpione przez miękkie margaryny i tłuszcze będące mieszaniną masła i oleju. Średnie spożycie soli zmniejszyło się w latach 70. o jedną trzecią – z 14 g/dzień u mężczyzn i 10 g/dzień u kobiet, odpowiednio do 8,9 i 6,5 g/dzień w 2007 r.

Stężenie cholesterolu zaczęło się zmniejszać równolegle ze zmianami w strukturze spożycia tłuszczów. Najszybszy spadek stężenia tego lipidu następował w latach 70. i 80.; w tym czasie leczenie farmakologiczne było stosowane minimalnie.

Dane dotyczące żywienia, pochodzące z okresu pomiarów cholesterolu, wskazały, że zmniejszenie jego stężenia wśród mieszkańców Karelii Północnej w ponad 80 proc. można wyjaśnić zmianą diety i mniej niż w 20 proc. stosowaniem leków. W roku 2012 tylko 18% uczestników programu przyjmowało statyny (leki zmniejszające stężenie lipidów).

Zmniejszyło się również oddziaływanie pozostałych czynników ryzyka, z wyjątkiem palenia tytoniu u kobiet. W roku 1972 ponad połowa mężczyzn (52,6%) paliła papierosy, a w roku 2012 – niecała jedna trzecia (29,3%). W tym czasie liczba palących kobiet wzrosła z 11,4% do 19,4%. Średnie ciśnienie tętnicze skurczowe u mężczyzn w roku 1972 wynosiło 147,1 mm Hg, a w 2012 r. 135,9 mm Hg, zaś u kobiet odpowiednio 149,2 mm Hg i 129,1 mm Hg.

Wpływ innych czynników ryzyka

W porównaniu do lat 80. w 2012 r. zgony z powodu choroby wieńcowej u mężczyzn w wieku 35–64 lata zmniejszyły się o 82% (z 643 do 118 na 100 000) i u kobiet o 84% (ze 114 do 17 na 100 000).

W okresie pierwszych 10 lat realizacji programu North Karelia Project korzystne zmiany wszystkich trzech czynników ryzyka (poziom cholesterolu, nadciśnienie tętnicze i palenie tytoniu) prawie całkowicie wyjaśniały spadek liczby zgonów. W latach 90. za około trzy czwarte redukcji liczby zgonów na chorobę wieńcową (w 1992 r. 75% u mężczyzn i 76% u kobiet) odpowiadało zmniejszenie oddziaływania analizowanych czynników ryzyka, a w ostatnich 10 latach za dwie trzecie (w 2012 r. 69% u mężczyzn i 66% u kobiet). Pozostałą jedną trzecią spadku umieralności na chorobę wieńcową można by, według badaczy, wyjaśnić trzema głównymi grupami czynników:

1. zmianami czynników ryzyka, które nie były przedmiotem analizy,
2. poprawą wtórnej prewencji (działania profilaktyczne u osób już chorych na chorobę sercowo-naczyniową, np. zawał, udar mózgu w wywiadzie),
3. poprawą leczenia ostrych incydentów wieńcowych.

Jeśli chodzi o inne czynniki ryzyka, to zmniejszyła się aktywność fizyczna w pracy i w przemieszczaniu się z domu i do domu. Wskaźnik masy ciała i częstość występowania otyłości zaczęły wzrastać od późnych lat 70., wzrost ten jednak ustabilizował się w ostatnich pięciu analizowanych latach (2007–2012).

Od połowy lat 80. rozwinęła się profilaktyka wtórna i wzrósł jej wpływ na redukcję zgonów. Pojawiły się wytyczne profilaktyki wtórnej zalecające aktywne leczenie aspiryną, beta-blokerami, inhibitorami enzymu konwertującego angiotensynę i później statynami. W latach 1994–2004 liczba zabiegów angioplastyki wieńcowej (zabiegi polegające na poszerzeniu naczyń krwionośnych w miejscu miażdżycowego zwężenia) wzrosła pięciokrotnie, w związku z tym śmiertelność z powodu ostrych zespołów wieńcowych (w tym zawałów serca) spadła w tym okresie o jedną trzecią i trend ten nadal trwa.

Najważniejsze to mniej cholesterolu

Badacze uważają, że zmniejszenie stężenia cholesterolu wydaje się wyjaśniać w największym stopniu spadek zgonów wieńcowych. To razem ze spadkiem ciśnienia tętniczego wskazuje, że przeważające znaczenie miały zmiany sposobu żywienia.

Tak więc pomimo postępu profilaktyki wtórnej, jaki dokonał się w ostatnich dwudziestu latach, główną strategią prewencji chorób sercowo–naczyniowych jest profilaktyka pierwotna poprzez redukcję klasycznych czynników ryzyka. Wymaga ona jednak stałej kontynuacji. Na zakończenie trzeba dodać, że spadek liczby zgonów na chorobę wieńcową dotyczy całej Finlandii.